Książka Wojciecha Grygiela stanowi studium sporu Stephena Hawkinga z Rogerem Penrosem, którego przedmiotem jest uwzględnianie efektów kwantowych w badaniu struktury osobliwości czasoprzestrzennych ogólnej teorii względności. Ściślej – o obraz rzeczywistości fizycznej na poziomie Plancka, w odniesieniu do mechaniki kwantowej i jej adekwatności w opisie tej rzeczywistości.

W pierwszym rozdziale autor podejmuje wprowadzającą analiza do filozoficznych uwarunkowań sporu Bohra z Einsteinem. W tym też wyłożone zostaje czym dla obu jest rzeczywistość fizyczna. Zasygnalizowane zostają też możliwe fizyczne uwikłania teorii grawitacji. Drugi rozdział poświęcony jest prześledzeniu argumentacji Hawkinga i Penrose`a. Penrose stawia tezę o niekompletności mechaniki kwantowej. Rozdział drugi to też krótka biografia obu fizyków, wyjaśniająca pochodzenie ich zaminowania do nauki, a także początki sporu, który trwa do dzisiaj. Spór ten początkowo dotyczył termodynamiki czarnych dziur, ale stopniowo zatacza coraz szersze kręgi. Rozdział trzeci zawiera filozoficzną analizę założeń i kryteriów, którymi posługują się ci naukowcy do wyjaśnienia struktury osobliwości czasoprzestrzennych.

Autor wyróżnił trzy główne cele badawcze swojej dysertacji:

1. Wykazanie, iż powodu, dla którego Hawking i Penrose formułują rozbieżne przewidywania w kwestii teorii grawitacji jest ich rozbieżność w uznaniu koniecznościowego charakteru niektórych filozoficznych założeń natury ontologicznej.
2. Ocena, czy spór naukowców można uważać za kontynuację sporu Bohra z Einsteinem (Hawking jako spadkobierca Bohra, Penrose – Einsteina)
3. Wykorzystywanie dyskusji Hawkinga i Penrose`a do oceny adekwatności ufundowanego na zbiorze liczb R czasoprzestrzennego kontinuum w opisie rzeczywistości fizycznej.

Już czytając powyższe założenia można dojść do (słusznego) wniosku, że książka jest przeznaczona dla konkretnego, ściśle określonego grona odbiorców, w odpowiednim przygotowaniem teoretycznym. Dla reszty czytelników będzie po prostu niezrozumiała. Mnie, absolwenta filologii polskiej, dla którego fizyka jest jedynie czymś w rodzaju hobby, dziedziną wiedzy, po której poruszam się bez przewodnika, książka Grygiela przyniosła sporo problemów ale też nieco bardzo ciekawych, zaskakujących ustępów. Chociażby fakt, że fizyka w dużej mierze łączy się z filozofią. Możemy mieć wyobrażenie, że fizyka teoretyczna jest dziedziną wiedzy, która nie toleruje dywagacji i domysłów sięgających niemalże do metafizyki, ale jednak okazuje się, że debata Hawkinga i Penrose`a przekracza granice czysto strukturalnych debat. Obaj prezentują argumenty będące przedmiotem zdecydowanych filozoficznych polemik („pozytywizm” i „platonizm”), które z punktu widzenia współczesnej filozofii nauki można określić jako spór zwolenników antyrealizmu i realizmu. Realizm rozumiany jako: „przyjęcie jakichkolwiek niezależnych od umysłu fizyka cech konstytutywnych rzeczywistości, które jako aprioryczne, narzucone konieczności, tę rzeczywistość wyznaczają”[1]. Dlaczego stwierdziłem, że mamy do czynienia z metafizyką w przypadku debaty Hawking-Penrose? Ponieważ okazuje się, że w poszukiwaniu kwantowej teorii grawitacji bardzo możliwe jest odnalezienie innej rzeczywistości, fizyki, która nie jest „naszą” fizyką, niezależną od teoretycznych modeli. Niesie to za sobą pewien ontologiczny niepokój.

Spór Bohra z Einsteinem toczył się o uzasadnianie kryteriów, jakie należy przyjąć w ocenie adekwatności mechaniki kwantowej jako teorii opisu zjawisk atomowych. W przypadkach obu fizyków kryteria te mają charakter filozoficzny. Einstein przekonany o determinizmie i niezależności od obserwatora stworzył na fundamencie tych przekonań filozoficzny fundament swoich twierdzeń, który był dla niego dowodem na racjonalność fizyki, a jej przejawem miała być mechanika kwantowa jako teoria opisu zjawisk mikroświata. Niels Bohr w swoich przemyśleniach teoretycznych przyjął wymóg jednoznaczności komunikowania wyników pomiarów w języku fizyki klasycznej. Mechanika kwantowa dostarcza więc poprawnego teoretycznego opisu zjawisk atomowych w języku fizyki klasycznej.

Wojciech P. Grygiel przyjął za zadanie dać pełną wykładnię argumentacji obu naukowców w kwestii teorii ich różniących, stąd iż książka pozostaje doskonałą pozycją dla fizyków, którzy chcą zgłębić tajemnice mechaniki kwantowej czy też teorii względności. Nie jest bez znaczenia przygotowanie teoretyczne, jakie posiada czytelnik przed lekturą książki. Uważam, że nie wystarczają podstawowe informacje wyniesione ze szkoły średniej; książka jest adresowana raczej do grona akademickiego, do naukowców, którzy na co dzień zajmują się tą dziedziną wiedzy bądź też do pasjonatów, którzy kształcą się samodzielnie. Dla mnie miejscami był niestety niezrozumiała. Niewątpliwie przez moje braki w tej dziedzinie wiedzy wiele straciłem z tej książki i nie potrafię jej rzetelnie ocenić, za co autora jak i wszystkich czytelników przepraszam.

Wojciech P. Grygiel, Stephena Hawkinga i Rogera Penrose`a spór o rzeczywistość, Copernicus Center Press, Kraków 2014.

Tekst pierwotnie ukazał się w portalu NoirCafe.pl

[1] s.15

Rafał Siemko

Autor jaki jest, każdy widzi. Absolwent filologii polskiej, na co dzień pracuje w branży ubezpieczeniowej. Wielbiciel Metalliki, poezji Herberta, Miłosza i Szymborskiej oraz prozy Camusa i Vargasa-Llosy.
Skąd nazwa bloga? Rano czytam, później idę do pracy; po pracy gram na gitarze albo w piłkę nożną. A czas na pisanie znajduję jedynie w nocy. Aktualnie mieszkam w Monachium.